Yeni Paralar Plastik Mi Olacak?
Para çağlar boyunca insanların yaşamlarında ve ekonomik faaliyetlerde önemli bir yere sahip olmuştur. Geçmiş dönemlerde para çeşitli metallerden, kâğıtlardan ve deriden üretilmiştir. Teknolojik gelişmeler, dünyanın ilk plastik banknotlarının üretimine olanak tanımıştır. Günümüzde birçok ülke plastik banknot kullanmaya başlamıştır. Plastik banknotlar sahteciliğe karşı geliştirilmiş koruma, yüksek dayanıklılık ve bakım maliyetlerinin azlığı gibi önemli özelliklere sahiptir. Ülkemizde plastik banknot kullanılmamaktadır. Bu çalışmada bazı seçilmiş ekonomilerde plastik banknot uygulamalarına değinilmektedir. Bu çalışmada ayrıca Türkiye’de plastik banknot kullanımının uygulanabilirliği ve avantajları incelenmektedir. Araştırmadan elde edilen en önemli bulgu, Türkiye ekonomisinde plastik banknot kullanımının üst düzey güvenlik, maliyet, çevresel faktörler ve vergi mevzuatı gibi önemli avantajlar sağlayacağıdır.
Plastik Paraların Özellikleri Ve Tarihi
Plastik banknotlar gerek güvenlik unsurları gerek dolaşım ömrü gerekse de hijyen gibi gerekçeler nedeniyle tercih edilmeye başlanmıştır. Plastik banknotlara olan bu ilgi günümüzde plastik banknot üretiminin yaygınlaşmasını beraberinde getirmektedir.
Plastik Banknotların Tarihsel Gelişimi 1974 yılında Haiti de yüksek yoğunluklu polietilen liflerden oluşan bariyer özelliğine sahip tüylenmeyen, sıkı, homojen ve yumuşak bir kumaş olan Tyvek kullanılarak üretilen banknotlar ilk plastik banknot olarak nitelendirilmektedir. 1984’te, plastik banknot basımına ilişkin bir deney yapılmıştır. Bu deney kapsamında ilk plastik banknotlar, beyaz renkli bir tabaka üzerine basılmış; ancak yapılan deney güvenlik ve mürekkep sirkülasyonu bakımından başarısızlıkla sonuçlanmıştır.
Plastik banknotların başarı öyküsü Avusturalya ile başlamaktadır. Avusturalya da 1966 yılında piyasaya sürülen 10$’lık banknotlar en sofistike güvenlik özelliklerine sahip banknotlar olarak kabul edilmiş fakat, o yılın Aralık ayında 10 dolarlık banknotların taklit edilebilirliğine ilişkin bir tehdit ortaya çıkmıştır (Reserve Bank Of Australia, 2018). Avusturalya’da bir yıl içerisinde, 10 dolarlık banknotların yüksek kalitede sahte kopyaları bulunmuştur. 1967 yılının başında dolaşımda bulunan 100.000$ değerindeki sahte banknotlar polis tarafından toplanmıştır (Rhodes, 2017).
Bu durum karşısında Reserve Bank of Australia tarafından “Dünyanın en güvenli banknotunu yaratabilir miyiz?” fikri ortaya atılmış ve bu kapsamda güvenli bir banknot geliştirmesine yardımcı olmaları için beş fizikçi ve iki kimyager olmak üzere yedi üst düzey Avustralyalı bilim adamına ulaşılmıştır. Banknotların güvenliğini artırmaya yönelik yapılan araştırmalar başlangıçta hologram odaklıdır ve hologramın düzgün bir yüzeye uygulandığında daha iyi optik etkilere sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Daha sonra bu guruba Kodak’tan emekli olan Neil Lewis ve Commonwealth Bilimsel ve Endüstriyel Araştırma Kurumunda (CSIRO) çalışan ve ödüllü bir polimer bilimci olan David Solomon davet edilmiştir (Reserve Bank Of Australia, 2018).
David Solomon’un Japonya’dan gelen bir ziyaretçiden plastiğe basılmış bir kartvizit alması ile plastik banknot fikri ortaya çıkmıştır. David Solomon 1968 yılında Avustralya Merkez Bankası’na plastik banknot üretme konusunda öneride bulunmuştur. Bu gelişme sonrasında Şubat 1972’de CSIRO ve Reserve Bank of Australia polimer banknot geliştirmek için bir proje başlatmayı kabul etmişlerdir. Yaşanan gelişmelerin ardından Reserve Bank of Australia, banknotların güvenliğini arttıracak yeni bir teknoloji tasarlamak üzere CSIRO ile ortaklık kurmuştur (Reserve Bank Of Australia, 2018). David Solomon’un yaptığı öneri 1988 yılında hayata geçirilmiş ve ilk plastik banknot üretimi Avusturalyada gerçekleştirilmiştir.
Peki Plastik Paralar Nasıl Üretiliyor?
Plastik Banknot Üretimi Plastik Banknotun temeli polimer filmdir. Polimer film, açık pencerelere veya diğer özelliklere neden olan bazı alanlar hariç, özel mürekkepler uygulanarak donuk hale getirilmektedir. Bu aşamadan sonra son işlem ve baskı sürecine geçilmektedir. Bu süreçte, baskı plakaları, polimer tabaka ve özel mürekkepler yüksek teknolojiye sahip baskı makineleri bir araya getirilerek plastik banknotlar üretilmektedir.
Plastik banknot üretiminde renkli arka plan tasarımları, donuk polimer yüzeyin her iki tarafına aynı anda, ofset baskı işlemi kullanılarak bastırılmaktadır. Baskıda portreler gibi başlıca tasarım unsurları kullanılmaktadır. Portreler gravür metal plakalar kullanılarak oyuk baskı olarak adlandırılan bir işlemle polimer yüzeye aktarılmaktadır. Plastik banknotun her iki yanına ayrı ayrı yazdırma işlemleri gerekmektedir. Yükseltilmiş baskı, banknotların güvenlik özelliklerinden biridir.
Seri numaraları baskı sürecinde eklenir. Üretilen plastik banknotlarda seri numaraları harf ve sayı içermektedir ve ilk iki sayı üretim yılının belirtmektedir. Banknotlara koruyucu örtü veya cila iki kat uygulanmaktadır. Bu onları temiz tutmaya yardımcı olmakta ve dayanıklılıklarını arttırmaktadır. Basılmış banknotlar daha sonra giyotinler ile kesilerek, sayılmakta ve kusurlu veya kirli olan plastik banknotlar seriden ayrılmaktadır (Reserve Bank Of Australia, 2018).
Plastik Banknotların Artıları Ve Eksileri
Plastik banknotlar taklitçiliği daha zor ve pahalı hale getirmek için geliştirilmiş olsa da kâğıt banknotlara oranla dayanıklılık ve geri dönüşüm gibi üstün özelliklerinin varlığı dikkat çekicidir. Plastik banknotların güvenlik özelliklerini doğrulamak kolaydır ve plastik banknotları taklit etmek zordur. Plastik banknot üretmek için gerekli teknikler pahalıdır; ayrıca yüksek emek ve teknik uzmanlık gerektirir. Bu durum sahtecilere karşı önemli bir engel oluşturmaktadır.
Plastik banknotların tamamen suya, kire ve neme karşı dayanıklı olmaları kâğıt banknotlara göre daha hijyenik olmalarını sağlamaktadır (Allen, 2013). Plastik banknotlar İnce ve esnek oldukları için kâğıt banknotlar gibi cüzdanlara ve çantalara kolaylıkla sığmaktadırlar. Plastik banknotlar dolaşımda kâğıt banknotlarından daha uzun süre yer almaktadır. Plastik banknotların sahip olduğu geliştirilmiş dayanıklılık, dolaşımdaki hasar gören banknot sayısında azalmaya ve dolayısıyla banknot imalatı için gerekli maliyetlerde büyük bir tasarrufa neden olmaktadır.
Plastik banknotların geri dönüştürülebilir malzemeden üretilmesi önemli bir çevresel avantajdır. Plastik banknotların mevcut olan dezavantajları da söz konusudur. Bunlar arasında katlanmasının zor olması, bankamatikler ve para sayma makineleri ile uyumlu olmaması, üretim maliyeti, saymayı zorlaştıran kaygan yüzey (Allen, 2013), bazen birbirine yapışabilmesi ve 120° C’nin üzerindeki sıcaklıklarda küçülebilir ve eriyebilir bir malzemeden üretilmesi, banknottaki deliklerin kolayca yırtılmaya neden olabilmesi ön plana çıkan dezavantajıdır.
İngiltere Ve Kuzey İrlanda’da Plastik Para Değişimi
Kuzey İrlanda merkezli Ulster Bank polimer tabanlı ve dik tasarımlı 5 ve 10 sterlinlik banknotlarını tanıttı. Sahtesini yapımı daha zor olan ve kağıtlara göre daha dayanıklı olan yeni banknotlar 27 Şubat’tan itibaren dolaşıma girecek. Bu paralarda güvenliği arttırmak için renk değiştiren mürekkeple basılmış Ulster Bank logosu ve kabartmalar gibi özellikler bulunuyor.
Birleşik Krallığın geri kalanında 2016 yılından itibaren plastik para basımına başlanmıştı. Fakat dikey tasarım bir ilk olacak. Yaşayan doğa temalı banknotların üzerinde Kuzey İrlanda’ya özgü çiçekler ve hayvanların resimleri bulunuyor.
Kuzey İrlanda’da halihazırda dört bankanın para basma yetkisi bulunuyor ve 1929 yılından beri basılan özgün banknotlardan dolaşımda olanların değerinin 2,5 milyar sterlin civarın olduğu tahmin ediliyor. Sterlin ile eşdeğer olsalar da Kuzey İrlanda dışında geçerlilikleri bulunmayan bu paraları basan bankalar her banknot için İngiltere Merkez Bankası’nda karşılık ayırmak zorunda.
Para basma yetkisi olan diğer bankalardan Danske ve Bank of Ireland’da 2019 yılından itibaren plastik paraya geçeceklerini açıkladı. First Trust Bank ise para basımına son vereceğini ve İngiltere Merkez Bankası tarafından basılan paraları kullanmaya devam edeceğini açıkladı. Banka ayrıca piyasadaki banknotların geçerliliğini Haziran 2022’ye kadar sürdüreceğini duyurdu.
Peki Hangi Ülkeler Şu Anda Plastik Para Kullanıyor?
Polimer olarak tanımlanan çok moleküllü plastik malzemeden yapılan banknotlar ilk olarak Avustralya’da kullanılmaya başlandı. 1988 yılında dolaşıma sokulan paralar 1996’dan itibaren tek banknot oldu ve kâğıt paraların kullanımına son verildi. O tarihten bu yana plastik elliden fazla ülke plastik para kullanmaya başladı. Doksanlarda Batı Samoa, Brunei, Endonezya, Tayland, Sri Lanka, Malezya, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Romanya, Singapur, Kuveyt, Tayvan ve Zambia plastik para kullanmaya başlayan ülkeler oldu.
2000’li yıllarda onları Brezilya, Çin, Bangladeş, Nepal, Nijerya, İsrail, Vietnam, Şili, Fiji, Hong-Kong, Guatemala ve Nikaragua; 2010’lu yıllarda ise Kanada, Dominik Cumhuriyeti, Mozambik, Hindistan, Mauritus, Lübnan, Polonya, Trinidad ve Tobago, Maldivler, Cape Verde, Paraguay, Honduras, Vanuatu, Kosta Rika ve Birleşik Krallık takip etti.
